Tiến sĩ Dương Trực Nguyên: Vị đại thần trung quân, ái quốc, thương dân

Ngày 10 tháng 12 năm 2021, với 100% Đại biểu có mặt tán thành, Hội đồng nhân dân thành phố Hà Nội khóa XVI đã biểu quyết thông qua Nghị quyết về việc đặt tên, điều chỉnh độ dài một số đường, phố trên địa bàn thành phố Hà Nội năm 2021, trong đó huyện Thường Tín có đường Dương Trực Nguyên, từ ngã ba giao cắt phố Nguyễn Phi Khanh tại tổ dân phố Trần Phú, thị trấn Thường Tín cạnh trường THPT Thường Tín đến cầu Thụy Ứng, xã Hòa Bình.

Tiến sĩ Dương Trực Nguyên (1457 – 1509), quê gốc làng Thượng Phúc, xã Thượng Phúc, huyện Thượng Phúc, phủ Thường Tín, nay là làng Hòe Thị, xã Nguyễn Trãi, huyện Thường Tín, thành phố Hà Nội.

Theo “Đại Việt sử ký toàn thư” – NXB Văn học H.2009, ông Dương Trực Nguyên đỗ Tiến sĩ năm Hồng Đức thứ 21 (1490) lúc 33 tuổi. Như vậy năm sinh của ông là 1457 và năm mất là 1509. “Dương Trực Nguyên, Phạm Thịnh, Trần Năng cùng chết ở Châu Cầu…” (xã Châu Cầu thuộc huyện Kim Bảng tỉnh Hà Nam ngày nay)⁽¹⁾.

Tiến sĩ Dương Trực Nguyên làm quan Đại thần 19 năm, trải qua 4 triều Vua Lê: Thánh Tông, Hiến Tông, Túc Tông và Uy Mục với nhiều chức vụ  khác nhau.

* Dưới thời Hồng Đức ông Dương Trực Nguyên đã đảm nhiệm:

– Hàn lâm viện Hiệu úy năm Hồng Đức thứ 22 (1491).

– Hiến sát sứ, Ty Hiến sát sứ Thừa Tuyên Hải Dương, năm Hồng Đức thứ 23 (1492) (trang 717 Đại Việt sử ký toàn thư – NXB Văn học H.2009).

– Hàn lâm viện Hiệu úy năm Hồng Đức thứ 24 (1493) Tr.717-Sđd.

– Hội viên Hội Tao Đàn – Nhị thập bát tú năm Hồng Đức thứ 25 (1494) Tr.720. Sđd.

* Dưới thời Cảnh Thống ông đảm nhiệm:

– Đông các Hiệu thư. Hồng Đức thứ 28 và Cảnh Thống Nguyên Niên (1497) Tr.729 Sđd.

– Lại khoa cấp sự Trung, năm Cảnh Thống Nguyên Niên (1498) Tr.734 Sđd.

– Phụng Thiên phủ Phủ Doãn năm Cảnh Thống thứ 2 (1499) Tr.739 Sđd.

– Đo Đình Úy: Năm Cảnh Thống thứ 3 (1500) Tr.747 Sđd.

– Hữu Thị Lang bộ Công: Năm Cảnh Thống thứ 4 (1501) Tr.749 Sđd.

– Tả Thị Lang bộ Binh: Năm Cảnh Thống thứ 5 (1502) Tr.752 Sđd.

– Tả Thị Lang bộ Lễ: Cảnh Thống thứ 5 (1502) Tr.752 Sđd.

– Tả Thị Lang bộ Lễ kiêm Hàn Lâm viên sự: Cảnh Thống thứ 6 (1503) Tr.753 Sđd.

* Dưới thời Đoan Khánh Ông đảm nhiệm các chức vị:

– Tả Thị Lang bộ Hộ kiêm Chiêu văn quán: Năm Đoan Khánh Nguyên Niên (1505) Tr.761 Sđd.

– Tả Thị Lang bộ Hộ kiêm Chánh sứ sang nhà Minh: Năm Đoan Khánh thứ 3 (1507) Tr.765 Sđd.

– Ngự sử đài Đô Ngự sử đài kiêm Tán lý quân vụ: Năm Đoan Khánh thứ 5 (1509) Tr.769 Sđd.

Vị đại thần thanh bạch, liêm chính và uy tín

Trải qua 19 năm làm quan với 4 triều vua và nhiều chức quan khác nhau. Tiến sĩ Dương Trực Nguyên luôn là vị đại thần thanh bạch, liêm chính được các triều Vua tín nhiệm và tin tưởng. Vậy nên thời bấy giờ vị trí nào trên chính trường có vấn đề cần đến người liêm chính, ngày thẳng “chí công vô tư” là thấy có Dương Trực Nguyên. Khi làm Phụng Thiên phủ Phủ Doãn năm Cảnh Thống thứ 2 (1499) ông đã “Đàn áp những kẻ hào cường, bọn quyền quý phải chùn tay…” ⁽²⁾. Khi thăng lên hàm Hữu Thị Lang bộ Công năm Cảnh Thống thứ 4 (1501) ông đã tấu trình vua ban chiếu sửa định lệ của các quan lại trong triều và phủ, huyện: “Từ nay trở đi, quan hai ty Thừa Hiến các sứ phải xét kỹ công tội của các quan phủ, huyện đã làm, cứ đến cuối năm định ra làm 3 bậc khảo là Thượng, Trung, Hạ. Người nào thương dân liêm khiết, chăm chỉ có chính tích là hạng Thượng khảo, người nào thương dân, thu thuế khóa không phiền nhiễu, làm việc quan không có lỗi gì là hạng Trung khảo, người nào theo  người mà tiến, lui là hạng Hạ khảo. Các lại viên ở các ty Thừa Hiến và Phủ, huyện, châu, người nào liêm khiết tài năng, cần mẫn là Trung đẳng, người nào bỉ ổi, không chăm việc là Hạ đẳng… Quan lại có người quả là tham ô, nhũng nhiễu, gian trá, lười biếng tham tang có bằng chứng đích thực thì phải gửi cho bộ Lại xét thực như lệ trị tội”⁽³⁾. Ngay cả khi “Vì tâu việc trái ý vua phải xuống chức cũ” (Mùa hạ, tháng 4 năm 1492 Dương Trực Nguyên đang làm Hiến sát sứ, Ty Hiến sát sứ Thừa Tuyên Hải Dương) ông cũng không nản lòng mà vẫn tận trung cống hiến tài năng, đức độ của mình, kể cả việc phải hy sinh đến tính mạng ông vẫn sẵn sàng. Năm Kỷ Tỵ tháng 11 (1909) khi đã ở tuổi ngũ tuần và đang là Đô Ngự sử ông được vua Lê Uy Mục cử làm Tán lý quân vụ cùng tướng Lê Vũ đưa quân đi chặn bước tiến của cánh quân Giản Tu công Lê Oanh (sau này là vua Lê Tương Dực) đang tiến vào Thăng Long giành ngôi báu, đang diễn ra ở Châu Cầu bên bờ sông Châu Giang (nay là thành phố Phủ Lý, Hà Nam) và ông đã hy sinh tại đây. Dân làng đã lập miếu thờ ông, các triều vua sau đề phong tặng ông là Thượng Đẳng Thần. Một điều rất lạ, rất hiếm trong lịch sử là sau khi ổn định việc triều chính, vào năm Nhâm Thân (1512) chính Vua Lê Tương Dực lại truy phong ông Dương Trực Nguyên, người đã cầm quân chống lại mình là Ngự Sử đài Đô Ngự sử, càng khẳng định nhân cách “Trung quân ái quốc” của ông.

Vị đại thần luôn hướng về dân, thương dân sâu sắc

Tiến sĩ Dương Trực Nguyên không chỉ là một đại thần “Trung quân, ái quốc liêm chính thanh bạch của 4 triều Vua mà còn là một ông quan đại thần luôn thương dân, vì lợi ích của nhân dân cần lao nơi thôn dã. Khi làm Hữu Thị Lang bộ Công năm Cảnh Thống thứ 4 (1501) ông đã tấu trình vua có chiếu (tháng 5 ngày 24) rằng: “Từ nay trở đi hàng năm đến kỳ tuyển đinh tráng, xã nào có người nghèo túng, kể là có ruộng công hay ruộng tư, xã trưởng phải làm giấy bảo kết, cam đoan trước quan phủ, huyện khám lại, rồi khai vào loại người nghèo, túng cho được miễn tuyển”⁽⁴⁾, hay đến năm Cảnh Thống thứ 6 (1503) ông đang làm Tả Thị Lang bộ Lễ, ông đã tâu Vua “Xin đắp đê bên sông Tô Lịch trên từ xã Trát Kiều xuống đến xã Cống Xuyên đề phòng lũ lụt và hạn, lợi cho việc nông và khai cừ An Phúc xuống đến sứ cừ Thượng Phúc để tưới nước vào ruộng dân”⁽⁵⁾ (các địa điểm Cống Xuyên, Trát Kiều, An Phúc, Thượng Phúc nay đều là huyện Thường Tín, thành phố Hà Nội).

Một trong “Nhị thập bát tú” sáng láng của Tao đàn

Tiến sĩ Dương Trực Nguyên không những là một đại thần thanh bạch, liêm chính yêu nước thương dân, một lòng vì lợi ích của nhân dân được 4 triều vua tín nhiệm, tin tưởng mà ông còn là một nhà thơ – một trong “Nhị thập bát tú” ở Hội Tao đàn do Lê Thánh Tông làm Tao đàn nguyên súy cùng 2 Phó Nguyên súy Thân Nhân Trung và Đỗ Nhuận. Với 28 đại thần danh sỹ, tài cao, sáng láng được ví như 28 vì sao chính trong khoa Thiên văn học cổ xưa. Mặc dù thơ của Tao Đàn chủ yếu là thơ  ngâm vịnh ca ngợi đất nước tươi đẹp, thịnh trị và xướng họa thơ vua. Thơ xướng là Vua, thơ họa là của “Nhị thập bát tú” thành viên. Dù có phần khuôn sáo, công thức, niêm luật (theo ý vua). Song thơ của Hội Tao đàn cũng thể hiện văn phong một thời thịnh trị của chế độ phong kiến đạt tới đỉnh cao.

Rất tiếc là thơ của Hội Tao đàn nói chung, của Tiến sĩ Dương Trực Nguyên nói riêng bị thất lạc quá nhiều, không lưu giữ được. Một số còn lại hầu hết là thơ chữ Hán, ông họa lại thơ vua được chép chung với các thành viên Tao đàn khác trong các tập thơ của Hội Tao đàn.

Xin trích đôi vần làm minh chứng:

“Trước kia vua thích văn thơ, ngự thuyền đến Lam Sơn làm thơ nhớ lại cơ nghiệp của Thánh tổ. Trực Nguyên họa lại có câu kết rằng:

“Lam Sơn chỉ xích thiền nam vọng

Vạn cổ nguy nguy sáng nghiệp công”

Dịch là: “Trông lại Lam Sơn chừng thước tấc

Công lao sáng nghiệp ngất muôn xưa”⁽⁶⁾

hay bài thơ “Bái yết sơn lăng cảm xúc” do giảng viên Hán Nôm Mai Hải dịch:

“Mưa gội khóm hoa gấm vóc tươi

Sương ngưng cây biếc khói xa vời

Xa xá thuyền Ngự mờ sông nước

Phấp phới tinh kỳ rực nắng trời

Kinh cũ non sông xanh biếc biếc

Quê vua lăng tẩm chói ngời ngời

Huy hoàng văn vật nay mừng thấy

Bốn biển về đây đạo hiếu soi”

Một bài “thất ngôn bát cú” ca ngợi cảnh đẹp của quê vua và tấm lòng hiếu thảo của con cháu khi đã thành đạt đầy ý nghĩa.

Tiến sĩ Dương Trực Nguyên – vị quan Đại thần của 4 triều vua Lê – gắn với giai đoạn cuối của sự hưng thịnh và khởi đầu thời suy vong của triều Lê. Song ông vẫn góp phần tô đậm thêm truyền thống dòng tộc họ Dương: Yêu nước, tự lực. tự cường; hiếu học, coi trọng tri thức; sống nhân nghĩa, vị tha mà con cháu Họ Dương chúng ta hôm nay không ngừng gìn giữ và phát triển.

Dương Đức Quảng

TÀI LIỆU THAM KHẢO:

– Đại Việt sử ký toàn thư – NXB Văn học H.2009.

(1). Trang 770; (2). Trang 747; (3). Trang 749;(4).Trang 749; (5). Trang 756… – Thường Tín đất danh hương – Sở Văn hóa Thông tin Hà Tây năm 2004. Tr.332 – 333 – 335.